‘Activiteiten aan het maaiveld hebben groot effect op grondwater’

Ecohydrologie-specialisten Gijsbert Cirkel en Ruud Bartholomeus van KWR Water Research Institute over de relatie tussen een gezonde bodem en grondwater.

Op 17 november 2022 presenteerde de Europese Commissie de nieuwe Bodemstrategie, gericht op het realiseren van gezonde bodems die kunnen bijdragen aan alle grote maatschappelijke opgaven van de komende decennia. Maar wat is een gezonde bodem en wat is de relatie met grondwater? Ecohydrologiespecialisten Gijsbert Cirkel en Ruud Bartholomeus van KWR Water Research Institute vertellen hier meer over.

Als onderdeel van de Bodemstrategie werkt de Commissie momenteel aan een voorstel voor een Bodemgezondheidsrichtlijn. Waarom is het bodembeleid van belang voor het grondwater en dus het drinkwater? En wat moet er dan geregeld worden om het grondwater ‘beter’ en schoner te maken? De Kaderrichtlijn Water kent het doel ‘goede ecologische kwaliteit van het watersysteem’: komt dit er nu ook voor het bodemsysteem?

Ruud Bartholomeus, chief science officer bij KWR: ‘Bodem noemen we in Nederland grofweg de bovenste 120 centimeter van de ondergrond. Grond- én oppervlaktewater komen vanuit de lucht, via de bodem en de ondergrond vanuit het gehele internationale stroomgebied tot ons. Neerslag infiltreert in de bodem en wordt daarmee op termijn het grondwater dat als bron voor drinkwater dient. Infiltratiegebieden zijn hiermee de motor van het hydrologische systeem. De bodem is ook de eerste buffer richting de diepere lagen. Activiteiten die op het maaiveld gebeuren, hebben uiteindelijk invloed op het grondwater. Daarom is de combinatie van natuur- en grondwaterbescherming ook zo’n belangrijke: natuurontwikkeling en-bescherming zijn goed voor de kwaliteit van het grondwater en daarmee voor de drinkwatervoorziening. Want zo’n 60% van ons drinkwater wordt gemaakt van grondwater.’

Gijsbert Cirkel, senior onderzoeker van KWR: ‘Met ‘activiteiten op maaiveld’ bedoelen we bijvoorbeeld landbouw, verstedelijking of industrie: allemaal hebben ze invloed op de bodem en het grondwater. Het kan dan gaan om kwalitatieve effecten, zoals de uitspoeling van nutriënten of industriële chemicaliën, of om kwantitatieve effecten zoals verminderde infiltratie van water door vele verhardingen of toegenomen verdamping. De door mensen veroorzaakte grote en diffuse belasting vanaf het maaiveld is bepalend voor de kwaliteit van de bodem en het infiltrerende water, en daarmee van het grondwater. Complicerende factor daarbij is dat de processen in de bodem en ondergrond, en ook de stroming van grondwater, erg langzaam gaan. Daardoor heeft het handelen van nu mogelijk pas effecten over tientallen of honderden jaren. Je moet dus ver vooruitdenken en handelen.’

Gijsbert Cirkel (KWR Water Research Institute)

De eigenschappen van een bodem hebben effect op allerlei zaken: van de waterbeschikbaarheid en nutriëntenvoorziening en daarmee de groei van gewassen, tot de infiltratiecapaciteit en de uitspoeling van stoffen naar het grondwater. Zelfs de smaak van landbouwproducten – en drinkwater – wordt mede bepaald door de bodem. Dit jaar publiceert de Europese Commissie de EU Soil Health Law, de Bodemgezondheidsrichtlijn, die is gericht op het bevorderen van bodemvruchtbaarheid en op ecosysteemdiensten die de bodem kan leveren.

Bartholomeus: ‘Je hebt een gezonde, vruchtbare bodem nodig om voedsel en drinkwater te produceren. De bodem is een levend ecosysteem, bestaande uit grond, water, flora en fauna. Er moet voldoende organische stof in de bodem aanwezig zijn om zo’n systeem te onderhouden. In een gezonde bodem heb je minder mest, bestrijdingsmiddelen en irrigatie nodig en beperk je de uitspoeling van ongewenste stoffen naar het diepere grondwater dat wordt gebruikt voor drinkwaterproductie.’

Cirkel: ‘Het belangrijkste uitgangspunt voor de bescherming van het grondwater is voorkomen dat er verontreinigingen in de bodem terechtkomen: ‘Wat er niet in komt, hoef je er niet uit te zuiveren’.’ Bartholomeus: ‘De bodem heeft verschillende functies, waarmee zogenoemde ecosysteemdiensten kunnen worden geleverd. Denk aan het vasthouden van water, het afbreken of omzetten van stoffen, of het leveren van voedingsstoffen voor de gewasproductie voor de landbouw. Je zult rekening moeten houden met de verschillende gebruikers van de bodem en de ondergrond. Optimale bescherming begint dus bij bewustwording, inzicht en samenwerking. Ook is er nog meer kennis nodig over de natuurlijke reactiviteit van de ondergrond: wat gebeurt er precies met een waterdruppel in de bodem, welke stoffen worden wáár afgebroken en welke niet?’

Ruud Bartholomeus (KWR Water Research Institute)

Cirkel vult aan: ‘Om objectieve keuzes te kunnen maken, pleiten we voor het gebruik van KPI’s: kwaliteits/prestatie-indicatoren, in combinatie met een set rekenregels. Daarmee kunnen we een goed beeld opbouwen van de bodemgezondheid en objectief vaststellen welke effecten het aanpassen van het gebruik en beheer heeft voor de bodemkwaliteit, ook op de langere termijn. We denken dat deze transparantie kan helpen om het gesprek op gang te brengen en wederzijds begrip en vertrouwen te creëren bij de verschillende stakeholders. Een voorbeeld van zo’n systeem is de Open Bodem Index die Vitens en de Rabobank door onder andere NMI en WEnR hebben laten ontwikkelen om samen met boeren te werken aan een gezonde bodem. Naast functies gericht op bodemvruchtbaarheid zijn hier inmiddels ook functies in opgenomen die specifiek bedoeld zijn voor grondwaterkwaliteit en -aanvulling.’

Cirkel: ‘De richtlijn houdt zich vooral bezig met kwaliteit, maar er mag ook wel meer aandacht worden geschonken aan waterbeschikbaarheid. Een goede bodemkwaliteit kan samengaan met verbeterde waterbeschikbaarheid. Bijvoorbeeld doordat er bij een gezonde bodem minder irrigatie en bestrijdingsmiddelen nodig zijn.’

Bartholomeus: ‘Uiteindelijk is het in het belang van alle gebruikers dat de input van stoffen vanaf het maaiveld wordt verminderd. Een bodemkwaliteitssysteem op basis van KPI’s kan daarbij helpen, dus het zou mooi zijn als dat in de nieuwe richtlijn wordt opgenomen. Ook zou het grote belang van een gezonde bodem voor het grondwater en de drinkwatervoorziening nog wat explicieter in de tekst kunnen worden opgenomen.’

Cirkel: ‘Eén van de doelen moet zijn om de uitspoeling van stoffen naar het grondwater te voorkomen. Daarbij is het belangrijk dat de Soil Health Law aansluit bij bestaande wet- en regelgeving, zoals de Kaderrichtlijn Water en de Grondwaterrichtlijn. Ook moet worden getoetst hoe de Soil Health Law bijdraagt aan de doelen uit die richtlijnen. Daarbij zijn ook goed vastgestelde Europese criteria voor gebruik van reststromen voor bodemverbetering en toepassing van verontreinigde grond zeer gewenst, juist omdat de handel en transport van deze stromen niet bij de landsgrenzen stoppen.’

Doelen Bodemstrategie