CD Mestbeleid 12 maart 2025

Drinkwaterbronnen staan onder druk

De kwaliteit van drinkwaterbronnen staat onder druk. Dit is de afgelopen jaren helaas niet verbeterd. Verontreinigingen afkomstig uit de landbouw, industrie en huishoudens zorgen ervoor dat de kwaliteit van drinkwaterbronnen juist slechter wordt. Drinkwaterbedrijven hebben steeds meer te maken met de aanwezigheid van verschillende stoffen in het oppervlaktewater of grondwater dat zij gebruiken om drinkwater van te maken. Hierdoor is de kans klein dat de afgesproken doelen uit de Europese Kaderrichtlijn Water uiterlijk in 2027 bereikt worden. Ook worden de zuiveringsinspanningen om drinkwater te maken steeds groter, terwijl de KRW juist een verlaging van deze inspanning als doel heeft.

Een van de specifieke knelpunten voor drinkwaterbronnen is dat bij veel grondwaterwinningen voor drinkwaterproductie sprake is van hardnekkige kwaliteitsproblemen door belasting met nitraat.

Eind 2024 is de rapportage van de KRW tussenevaluatie 2024 aan de Tweede Kamer gestuurd. Hierin hebben alle waterbeheerders in beeld gebracht of ze met het huidige beleid op koers zijn om eind 2027 aan de KRW-doelen te voldoen. De hoofdconclusie van het rapport is dat het niet de verwachting is dat de KRW-doelen tijdig zullen worden gehaald, ook niet als alle (voorgenomen) maatregelen voor eind 2027 worden uitgevoerd. Voor drinkwaterbronnen is de conclusie dat ondanks het doel van de KRW om achteruitgang van de waterkwaliteit te voorkomen, de zuiveringsinspanning van de drinkwaterbedrijven juist aan het toenemen is. Dit omdat de drinkwaterbronnen niet (meer) aan de normen voor drinkwaterproductie voldoen.

Ondanks de inschatting dat de KRW doelen in 2027 niet gehaald zullen worden, wordt in de rapportage geconstateerd dat vol inzetten op uitvoeren van alle mogelijke (extra) maatregelen de beste weg is. Niet alleen om inbreukprocedures door de Europese Commissie te voorkomen. Maar vooral om te zorgen dat de waterkwaliteit ook op de langere termijn beter wordt. Dit is van groot belang, omdat de druk op de grond- en oppervlaktewaterkwaliteit ook na 2027 naar verwachting alleen maar toeneemt.

Doelen drinkwaterbronnen

Volgens de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) moet in 2027 voldaan zijn aan de KRW-normen in al het oppervlaktewater bestemd voor drinkwaterproductie, en moeten daarnaast de normen uit de Grondwaterrichtlijn (GWR) worden gehaald in alle grondwaterlichamen in Nederland. Voor nitraat is de KRW- en GWR-norm 50 mg/l. Specifiek voor drinkwaterbronnen is daarnaast opgenomen dat ze zodanig beschermd moeten worden dat de kwaliteit van de bronnen niet verslechtert, en dat de zuiverings-inspanning die nodig is om drinkwater te maken verlaagd moet kunnen worden.

Daarnaast is er een nationaal doel vastgesteld voor nitraat in drinkwaterbronnen. In 2017 is de Bestuurs-overeenkomst nitraat in grondwaterbeschermingsgebieden gesloten tussen LNV, IenW, IPO, LTO en Vewin. Hierin is afgesproken dat in 34 kwetsbare grondwaterbeschermingsgebieden (waar water wordt onttrokken voor drinkwaterproductie) de nitraatconcentraties in het ondiepe grondwater uiterlijk in 2025 blijvend onder de norm van 50 mg/l moeten zijn. Hiervoor is een (vrijwillige) gebiedsgerichte aanpak uitgewerkt, die gedeeltelijk resultaat heeft gehad.

Uit onderzoeken van WEnR (2024), KWR en CLM (2022) blijkt dat het doel in een groot deel van de gebieden met deze aanpak naar verwachting niet bereikt zal worden. Hiervoor zijn aanvullende maatregelen nodig die niet onder de aanpak van de Bestuursovereenkomst vallen.

De einddatum van de Bestuursovereenkomst nitraat is ondertussen verstreken. De betrokken partijen zijn met elkaar in gesprek over de invulling van een eventueel vervolg op deze aanpak. Hierbij is eerder gezamenlijk geconcludeerd dat de aanpak van de nitraatproblemen in grondwaterbeschermingsgebieden in elk geval (ook) een plek moet krijgen in het (voormalige) Nationaal Programma Landelijk Gebied.

Aanpak ruimte voor landbouw en natuur

Eind november 2024 heeft de minister van LVVN de nieuwe aanpak Ruimte voor Landbouw en Natuur gepresenteerd. Deze aanpak vervangt het gestopte Nationaal programma Landelijk Gebied (NPLG). Het NPLG bood kansen voor een betere bescherming van drinkwaterbronnen. De RLN aanpak kan hier ook een bijdrage aan leveren, maar dan moet de verbetering van de kwaliteit van drinkwaterbronnen hierin wel prioriteit krijgen.

In de aanpak RLN worden alle bestaande doelen voor natuur, water en klimaat samengebracht die betrekking hebben op de landbouw en het landgebruik in het landelijk gebied. De aanpak RLN heeft een gebiedsgerichte focus, waarbij het zwaartepunt ligt op gebieden met extra uitdagingen. Dit zijn onder andere gebieden rondom kwetsbare Natura2000-gebieden, en ‘gebieden waar gewerkt moet worden aan de vermindering van de uit- en afspoeling van nitraat, fosfaat en gewasbeschermingsmiddelen uit de landbouw naar het grondwater’.

Om bij te dragen aan het halen van de (Europese) doelen voor natuur, water en klimaat worden gebiedsgericht financiële middelen ingezet uit het stelsel van Agrarisch Natuurbeheer (ANB). Hiervoor is structureel € 500 miljoen per jaar beschikbaar. De minister van LVVN stelt voor om de ANB-middelen o.a. in te zetten in specifieke gebieden waar aanvullende inspanningen nodig zijn om wettelijke doelen te halen, door het beperken van emissies van nutriënten en bestrijdingsmiddelen uit de landbouw. Hierbij noemt de minister specifiek grondwaterbeschermingsgebieden. De precieze invulling en verdeling van budgetten moet nog worden bepaald. De minister wil ook een relatie leggen met de (concept) gebiedsprogramma’s die onder regie van de provincies zijn opgesteld als onderdeel van het NPLG.

8e actieprogramma nitraatrichtlijn

Het ministerie van LVVN werkt op dit moment aan het 8^e actieprogramma Nitraatrichtlijn (8^e NAP).
De Europese Nitraatrichtlijn heeft als doel om verontreiniging van grond- en oppervlaktewater door nutriënten (stikstof/nitraat en fosfor) uit agrarische bronnen te verminderen en verdere verontreiniging te voorkómen. Op basis van de Nitraatrichtlijn zijn lidstaten verplicht om elke 4 jaar een actieprogramma te maken waarin maatregelen zijn opgenomen om aan de doelen van de richtlijn te voldoen. In de richtlijn is onder andere vastgelegd dat het nitraatgehalte in grondwater niet hoger mag zijn of worden dan 50 mg/l. Het 8^e NAP loopt van 1 januari 2026 tot en met 2030, en speelt een belangrijke rol in het halen van de doelen van de KRW waar het emissies uit de landbouw betreft.

Aanpak nitraatproblemen in drinkwaterbronnen

Om de problemen met nitraat in grondwaterwinningen voor drinkwaterproductie op te kunnen lossen, en drinkwaterbronnen beter te kunnen beschermen tegen verdere verontreiniging, is het van belang dat de bescherming en verbetering van de kwaliteit van drinkwaterbronnen een duidelijke plek krijgt in het beleid voor de aanpak van emissies uit de landbouw. Er is een robuuste en integrale aanpak nodig van deze emissies, gericht op duurzame verbetering van de waterkwaliteit op de lange termijn. Hierbij is naast het nemen van generieke – landelijke – maatregelen ook een gebiedsgerichte inzet nodig, met prioriteit voor de verbetering van de kwaliteit van drinkwaterbronnen.

Dit betekent onder andere dat de noodzaak om de huidige problemen met te hoge nitraatconcentraties in grondwaterwinningen voor drinkwaterproductie aan te pakken, moet worden erkend in zowel het 8^e NAP als in de aanpak RLN. Dit kan door beschermde gebieden voor drinkwaterproductie aan te wijzen als specifieke (kwetsbare) gebieden waar extra inzet nodig is. Ook moeten de specifieke doelen voor de verbetering van de kwaliteit van drinkwaterbronnen expliciet in beide sporen worden opgenomen.

• Neem de noodzaak op in het 8^e NAP en de aanpak RLN om de huidige problemen met te hoge nitraatconcentraties in grondwaterwinningen voor drinkwaterproductie aan te pakken. Wijs hiervoor de beschermde gebieden voor drinkwaterproductie aan als specifieke (kwetsbare) gebieden waar extra inzet nodig is;
• Neem de bestaande specifieke doelen voor het tegengaan van de verontreiniging van drink-waterbronnen op in het 8^e NAP en de aanpak RLN. Deze zijn:
  • In 2025: blijvend voldoen aan de nitraatnorm van 50 mg/l in het grondwater binnen grondwaterbeschermingsgebieden (deelnemend aan de bestuursovereenkomst nitraat);
  • In 2027: voldoen aan de KRW-normen in al het oppervlaktewater bestemd voor drinkwaterproductie, en voldoen aan de GWR-normen in alle grondwaterlichamen in Nederland (dit is 50 mg/l voor nitraat);
  • Continu: geen verslechtering van de waterkwaliteit in oppervlaktewater en grondwater bestemd voor drinkwaterproductie. Op termijn verbetering van deze waterkwaliteit zodat de zuiveringsinspanning voor drinkwaterproductie kan worden verlaagd.

Er is een stevige inzet nodig om de doelen voor drinkwaterbronnen zo spoedig mogelijk alsnog te halen. Dit vraagt om een robuust beleid in het 8^e NAP, met generieke maatregelen die zorgen voor een verbetering van de (grond)waterkwaliteit in de gebieden die kwetsbaar zijn voor de uitspoeling van nutriënten. Denk hierbij aan maatregelen gericht op uitspoelingsgevoelige zandgronden. De grondwaterwinningen voor drinkwaterproductie met nitraatproblemen liggen voornamelijk in dit soort gebieden, dus ‘profiteren’ ook van de verbetering van de (grond)waterkwaliteit. Waar nodig moeten de maatregelen verplicht worden gesteld. Het Rijk moet hier gericht op sturen.

• Zorg voor een robuust beleid in het 8^e NAP, met generieke maatregelen die zorgen voor een verbetering van de (grond)waterkwaliteit in gebieden die kwetsbaar zijn voor de uitspoeling van nutriënten. Waar nodig moeten deze maatregelen verplicht worden gesteld. Zorg ervoor dat de maatregelen bijdragen aan het halen van de waterkwaliteitsdoelen bij drinkwaterbronnen.

Aanvullend is een gebiedsgerichte, integrale aanpak nodig van emissies uit de landbouw in de omgeving van drinkwaterbronnen. In de aanpak RLN moeten maatregelen worden opgenomen die zich richten op het verbeteren van de kwaliteit in de (grondwaterbeschermings-)gebieden voor drinkwater.

Gebruik de aanwijzing van drinkwaterbronnen als specifieke (kwetsbare) gebieden om financiële middelen uit het ANB structureel in te kunnen zetten. Hiermee moeten de emissies van nitraat – en ook van – bestrijdingsmiddelen naar drinkwaterbronnen worden tegengegaan. Dit om de KRW-doelen en de doelen voor nitraat en bestrijdingsmiddelen zo snel mogelijk te kunnen halen en de kwaliteit van drinkwaterbronnen ook op de lange termijn te verbeteren.

Het is van belang om de drinkwaterbedrijven goed te (blijven) betrekken bij de uitwerking van de maatregelen in de aanpak RLN, zodat ze hun kennis kunnen inbrengen van de problematiek in de regio en mee kunnen denken over mogelijke oplossingsrichtingen. Dit is ook relevant omdat drinkwaterbedrijven vaak ook natuurbeheerders zijn. Zij kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de transitie van het landelijk gebied in de samenhangende, gebiedsgerichte en toekomstbestendige aanpak die de aanpak RLN voor ogen heeft.

• Neem maatregelen op in de aanpak RLN die zorgen voor het (tijdig) halen van de KRW-doelen en de doelen voor nitraat en bestrijdingsmiddelen bij drinkwaterbronnen;
• Gebruik de aanwijzing van beschermde gebieden voor drinkwaterproductie als specifieke (kwetsbare) gebieden om financiële middelen uit het ANB hier structureel in te kunnen zetten voor het tegengaan van emissies van nitraat en bestrijdingsmiddelen;
• Betrek de drinkwaterbedrijven actief bij de uitwerking van de aanpak RLN in de gebieden bij drinkwaterbronnen, niet alleen vanwege hun kennis op het gebied van drinkwaterproductie, maar ook vanuit hun rol als natuurbeheerder.